Γεια και χαρά σου Δημήτρη,
ναι, η αλήθεια είναι πως είχα αφήσει την επίμαχη δημοσίευση πάνω στο γραφείο μου για να μου θυμίζει την "υποχρέωσή" μου, ώσπου προχθές αποφάσισα να τη μαζέψω επιτέλους και να την αρχειοθετήσω!
Για να περάσω στο θέμα, προσωπικά δεν έχει τύχει να πέσει στα χέρια μου κάποια μελέτη/εργασία/δημοσίευση που να μελετά σε βάθος το θέμα που αναφέρεις, δηλαδή την αιτία της έντονης ανάπτυξης των εδραίων βενθικών (δηλαδή αυτών που κατοικούν προσκολλημένοι στην επιφάνεια του βυθού ή/και των ναυαγίων συγκεκριμένα) οργανισμών και αν σχετίζεται με την αυξημένη προσφορά συγκεκριμένων ιχνοστοιχείων από το κουφάρι των σιδερένιων καραβιών. Όμως, η εξήγηση αυτή προκύπτει κάλλιστα από ορισμένες βασικές γνώσεις θαλάσσιας οικολογίας που θα αναφέρω επιγραμματικά παρακάτω.
Προς το παρόν, ακολουθεί λίγη σκόπιμη φλυαρία γύρω από το θέμα της ανάπτυξης οργανισμών που σχετίζονται με τα μέταλλα των ναυαγίων, μιας και νομίζω πως το θέμα έχει εγκυκλοπαιδικό τουλάχιστον ενδιαφέρον, έστω για κάποιους λίγους.
Σίγουρα όσοι καταδύεστε σε ναυάγια θα έχετε παρατηρήσει μια κοκκινωπή "πούδρα" πάνω στα ναυάγια ή και στην άμμο τριγύρω τους, όπου υπάρχουν σιδερένια αντικείμενα . Αυτή η πούδρα δεν είναι απλά σκουριά, πολλές φορές μπορεί να είναι συγκέντρωση βακτηρίων που τρέφονται αποδομώντας τον σίδηρο, τα λεγόμενα σιδηροβακτήρια, τα οποία μακροσκοπικά μοιάζουν με πορτοκαλοκόκκινη σκόνη. Τα σιδηροβακτήρια αυτά αναπτύσσονται σε περιοχές όπου η περιεκτικότητα του νερού είναι πλούσια σε σίδηρο, όπως για παράδειγμα κοντά σε ηφαίστεια ή και υδροθερμικές αναβλύσεις.
Αφού φλυάρησα μέχρι εδώ, ας το πάω και λίγο παραπέρα...
Αν έχετε επισκεφτεί για παράδειγμα την Παλαιά Καμένη στη καλδέρα της Σαντορίνης και έχετε ρίξει μια ματιά με μάσκα στο βυθό, θα έχετε παρατηρήσει πως σε πολλά σημεία εμφανίζεται αυτή η πούδρα, που δεν είναι άλλο από συγκέντρωση σιδηροβακτηρίων που τρέφονται με το σίδηρο που ελευθερώνεται από τα πετρώματα του ηφαιστείου. Μάλιστα, στα σιδηροβακτήρια της συγκεκριμένης περιοχής έχουν γίνει πολλές μελέτες μεταξύ άλλων και από αστροβιολόγους της NASA που ενδιαφέρονται για αναζήτηση μορφών ζωής που θα μπορούσαν να έχουν ομοιότητες με αυτούς που ίσως βρεθούν -εάν υπάρχουν- στο περιβάλλον του Άρη (θυμίζω πως ο Άρης είναι κατακόκκινος λόγω της μεγάλης περιεκτικότητας των πετρωμάτων του σε σίδηρο)!
Στη Μεσόγειο γενικά, μιας που τέθηκε το ζήτημα και για λόγους πληρότητας οφείλω να το πω, περιοριστικός παράγοντας ανάπτυξης των αυτότροφων οργανισμών είναι ο φώσφορος. Υπάρχει μάλιστα τέτοια "έλλειψη" που η συγκέντρωση όλων των υπόλοιπων θρεπτικών και ιχνοστοιχείων σχεδόν δεν έχει και τόση σημασία. Ωστόσο στα βαθιά νερά συνήθως οι συγκεντρώσεις των θρεπτικών αυξάνονται, καθότι η φωτοσύνθεση από το φυτοπλαγκτό (άρα και η δέσμευσή τους από το περιβάλλον) είναι μειωμένη, ενώ υπάρχει επιπλέον τροφοδότηση από την αποδόμηση της οργανικής ύλης που λαμβάνει χώρα στο βυθό (κατά την αποδόμηση, βακτήρια διασπούν την οργανική ύλη, δηλαδή φυτικές και ζωικές ίνες οργανισμών που κατακρημνίζονται στα βαθιά, και απελευθερώνουν τα βασικά θρεπτικά συστατικά σε διαλυμένη μορφή).
Η προφανής στις περισσότερες περιπτώσεις αιτία της μεγάλης αφθονίας βενθικής πανίδας στα βαθιά ναυάγια σχετίζεται κατά πάσα πιθανότητα με τις τοπικές περιβαλλοντικές συνθήκες της περιοχής βύθισης ενός ναυαγίου. Ειδικά τα ναυάγια που έχουν προκύψει όχι από πρόσκρουση πλοίου στην ξηρά αλλά από τη βύθιση τους στην ανοιχτή θάλασσα (τα περισσότερα των ναυαγίων που έχουν προκύψει κατά τη διάρκεια πολέμων) είναι εκείνα που αναμένουμε να φιλοξενούν μεγαλύτερη τέτοια αφθονία ζωής. Ας εξηγήσω το γιατί, αφού κάνω άλλη μια επεξηγηματική παρένθεση για παράθεση χρήσιμων για την πλήρη κατανόηση του θέματος γνώσεων...
Καταρχάς, θα πρέπει να τονίσουμε πως στη συντριπτική πλειοψηφία τους, οι βενθικοί οργανισμοί περνούν το πρώτο στάδιο της ζωής τους περιπλανώμενοι στο νερό σαν πλαγκτικοί οργανισμοί, αποτελώντας το λεγόμενο μεροπλαγκτό (σε αντίθεση με το ολοπλακτό που περιλαμβάνει οργανισμούς που ζουν σαν πλάνητες ολόκληρη τη ζωή τους). Μεταξύ πολλών ψαριών και άλλων θαλάσσιων ζώων, ανεμώνες, κοράλλια, αχινοί κ.ά. ξεκινούν τη ζωή τους σαν πλαγκτό παρασυρόμενο από τα ρεύματα για να καταλήξουν (εφόσον επιζήσουν) να εγκατασταθούν σε κάποιο κατάλληλο για τον καθένα υπόστρωμα: συνήθως κάποιο βράχο με ιδανικές περιβαλλοντικές συνθήκες κι ελεύθερο χώρο.
Επιπλέον, είναι δεδομένο πως στους αμμώδεις πυθμένες η ποικιλία και η αφθονία βενθικής μακροπανίδας ("πανίδας που είναι ορατή με γυμνό μάτι") είναι σημαντικά μικρότερη της αντίστοιχης που απαντάται σε βραχώδεις πυθμένες στην ίδια περιοχή. Αυτό σχετίζεται με την αστάθεια των αμμωδών ιζημάτων, που στην παρουσία ισχυρών ρευμάτων μετακινούνται - γεγονός που τους κάνει ακατάλληλους για μόνιμη προσκόλληση όλων εκείνων των οργανισμών που θέλουν "σταθερότητα" στη ζωή τους. Οι περισσότεροι λοιπόν εδραίοι βενθικοί οργανισμοί είναι "προγραμματισμένοι" να ξεκινούν την εγκατάστασή και την ανάπτυξή τους μόνο όταν βρεθούν σε σταθερό, σκληρό υπόστρωμα κι αποφεύγουν την άμμο πάσει θυσία.
Επιστρέφοντας στα ναυάγια, εκείνα του δεύτερου τύπου, δηλαδή εκείνα που βυθίζονται στα ανοιχτά, συνήθως "κάθονται" σε ιζηματογενή/αμμώδη πυθμένα όπου σπανίζουν οι βραχώδεις εξάρσεις. Στην περίπτωση αυτή λοιπόν, την ομοιομορφία ενός "απέραντου" αμμώδους βυθού τη διασπά ένα τεράστιο "εμπόδιο" με μεγάλες, καθαρές από οργανισμούς επιφάνειες. Αυτός ο σιδερένιος όγκος είναι τέτοιος σε μέγεθος που συχνά διαταράσσει τον (συχνά στα βαθιά ισχυρό) τοπικό υδροδυναμισμό και δημιουργεί ποικιλία συνθηκών στα διάφορα τμήματά του. Με λίγα λόγια, δημιουργείται ένας παράδεισος όλων εκείνων των βενθικών οργανισμών που στα πρώτα (πλαγκτικά) στάδια της ζωής τους παρασύρονται από τα ρεύματα και οδηγούνται κατευθείαν προς αυτόν. Οι ελεύθερες επιφάνειες ενός ναυαγίου ευνοούν την εγκατάσταση αυτών των οργανισμών, μιας η διαθεσιμότητα του χώρου είναι ένας περιοριστικός παράγοντας για την ανάπτυξή τους σε άλλα περιβάλλοντα σταθερού υποστρώματος ενώ παράλληλα η ύπαρξη ισχυρών ρευμάτων που μεταφέρουν τόσο θρεπτικά όσο και μικροπλαγκτό είναι σωτήρια για την διατροφή πολλών από τους εν λόγω οργανισμούς που δεν μπορούν να μετακινηθούν για να συλλάβουν την τροφή τους.
Ουσιαστικά ισχυρίζομαι πως αν κάποιος "φύτευε" στη μέση του πουθενά, ακριβώς όπως και στη θέση των συγκεκριμένων ναυαγίων, ένα τεράστιο όγκο από φυσικό βράχο, με μεγάλες και καθαρές επιφάνειες καθώς και αμιχές, εγκολπώσεις, κ.τ.λ., η αφθονία και η ποικιλία των βενθικών οργανισμών σε αυτόν θα ήταν παρόμοια με την αντίστοιχη ενός ναυαγίου παραδίπλα (πλην των σιδηροβακτηρίων, φυσικά!). Με κάθε επιφύλαξη φυσικά -αν και από μια σύντομη ανασκόπηση της επιστημονικής βιβλιογραφίας δεν βρήκα κάτι που να αναιρεί τα λεγόμενά μου-, καθότι δεν έχω ασχοληθεί με το αντικείμενο και όπως είπα και στην αρχή, στηρίζω την επιχειρηματολογία μου πάνω σε βασικές και απλές γνώσεις θαλάσσιας οικολογίας.