[Dimitris Galon]

Αφιερωμένο στον φίλο Γιώργο Καρέλα


Εικόνα Α. Ελαφρύ γερμανικό ναρκαλιευτικό τύπου R [Räumboot], στα μέσα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
(© Archive DG)

Ο γερμανικός όρος Räumboot ή R-Boot (R-Boat στα αγγλικά) καθορίζει τον τύπο ενός μικρού και ελαφρού ναρκαλιευτικού πλοίου, η αποστολή του οποίου ήταν η συλλογή ναρκών σε επάκτιες περιοχές, σε εκβολές ποταμών και σε ρηχά νερά, εκεί όπου τα μεγαλύτερα ναρκαλιευτικά δεν είχαν την δυνατότητα να επιχειρήσουν. Όλα τα πλοιάρια αυτού του τύπου έφεραν στην αρχή του κωδικού τους το λατινικό γράμμα R από την λέξη Räumboot (εκ του γερμανικού ρήματος räumen = σαρώνω, καθαρίζω, σκουπίζω κλπ., εξ ου και το αγγλικό sweep σε σχέση με τον όρο mine-sweeper) και στην συνέχεια τον αύξοντα αριθμό τους. Ήταν δε εξοπλισμένα για την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος, με σκοπό την απενεργοποίηση των μαγνητικών ναρκών, με μια αερόψυκτη διζελοκίνητη γεννήτρια, η οποία βρισκόταν τοποθετημένη σε ειδικό κουβούκλιο στο επάνω μέρος του καταστρώματος. Αν και τα πλοιάρια αυτά χρησιμοποιήθηκαν ήδη από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η περίοδος που αναδείχθηκαν σε σημαντικό σώμα του Γερμανικού Πολεμικού Ναυτικού ήταν ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, μέχρι το τέλος του οποίου κατασκευάστηκαν για τον γερμανικό στρατό 424 πλοία αυτού του τύπου. Μετά τον πόλεμο 140 από τα πλοιάρια αυτά ενσωματώθηκαν, σαν λάφυρα πολέμου, στο ναυτικό των νικητών και συνέχισαν να βρίσκονται, τα περισσότερα από αυτά, σε υπηρεσία μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 60.

Ο τύπος R-Boot ήταν στην ουσία ένα ελαφρύ και ευέλικτο ναρκαλιευτικό, με τα εξής γενικά κατασκευαστικά χαρακτηριστικά (αφορούν τον τελευταίο κατασκευαστικό τύπο, στον οποίον ανήκε και το R 194, βλ. εικόνα Α):

Μήκος: 39,5 μέτρα
Πλάτος: 5,73 μέτρα
Βύθισμα: 1,8 μέτρα
Εκτόπισμα: 131,4 τον.
Ναυπηγείο: Burmeister und Abeking & Rasmussen
Οπλισμός: 2 x 20 χιλ. αντιαεροπορικών FLAK
Μηχανές: 2 x MWM Ντίζελ
Ενδεικτική ταχύτητα: 19 κόμβοι
Πλήρωμα: 31 έως 33 άνδρες

Τα ελαφρά και γρήγορα ναρκαλιευτικά, τύπου R-Boot, αποδείχτηκαν πολύ σταθερά και ευέλικτα, και για τον λόγο αυτό χρησιμοποιήθηκαν, κατά κόρον, όχι μόνο στην ναρκαλιεία αλλά και σε πολύπλευρες και απαιτητικές αποστολές οι οποίες δεν ανήκαν στις επιχειρησιακές προδιαγραφές τους.

Ο στολίσκος ελαφρών ναρκαλιευτικών, τύπου R-Boot, που έδρασε στην Ελλάδα, ήταν ο 12ος Γερμανικός Στολίσκος Ναρκαλιευτικών, γνωστός σαν 12. Räumbootflottille.
Ο στολίσκος αυτός συστάθηκε την 1 Μαΐου 1942 στην πόλη Μπριζ (Bruges στα γαλλικά) του Βελγίου. Ένα μέρος του έδρασε στην Ελλάδα με βάση τον Σκαραμαγκά από τον Αύγουστο του 43 έως τον Μάρτη του 44, και με βάση τον Βόλο από τις 4 Μαρτίου του 44 έως το τέλος του πολέμου. Ο συγκεκριμένος στολίσκος ήταν στην Ελλάδα επιφορτισμένος με την επάκτια εποπτεία νηοπομπών, την ανθυποβρυχιακή προστασία εισόδου λιμένων, και με την επάκτια αλίευση ναρκών σε περιοχές διόδου νηοπομπών, λιμένων και παραποτάμιων περιοχών. Ο 12ος Γερμανικός Στολίσκος Ναρκαλιευτικών είχε σχετικά μεγάλες απώλειες στον ελληνικό χώρο καθώς από το δυναμικό του 5 σκάφη βυθίστηκαν στο κόλπο της Θεσσαλονίκης (τα R 178, R 185, R 195, R 210 και R 211), ένα στην Πάρο (το R 38, θα αναφερθώ στο μέλλον σ΄ αυτό), ένα στην Μήλο (το R 34), και ένα στην Κέρκυρα. Το τελευταίο έφερε τον κωδικό R 194, και αποτελεί το αντικείμενο του άρθρου μου στο φόρουμ του ΣΕΑ ΤΗΘΥΣ.
Για περισσότερες πληροφορίες, χάρτες, σχέδια και εικόνες, θα παρακαλούσα τον τυχόν ενδιαφερόμενο να επικοινωνήσει μαζί μου μέσω προσωπικού μηνύματος.

Στις 29 Φεβρουαρίου 1944 το ελαφρύ γερμανικό ναρκαλιευτικό R 194, εκτελώντας εργασίες στο γερμανικό ναρκοπέδιο που βρισκόταν ποντισμένο στα βορειοανατολικά του διαύλου της Κέρκυρας, δέχτηκε επίθεση από τέσσερα εχθρικά αεροπλάνα με αποτέλεσμα να βυθισθεί στο βάθος των 55 μέτρων. Καθώς κανένα κομμάτι του ναυαγίου δεν έχει ανελκυθεί, και το επιχειρησιακό βάθος είναι σχετικά μικρό, μπορεί με την κατάλληλη προετοιμασία να αποτελέσει έναν εφικτό και ενδιαφέροντα καταδυτικό στόχο. Οι πληροφορίες, τα σκίτσα και οι χάρτες που βρήκα και μετέφρασα από το Πολεμικό Ημερολόγιο του 12ου Γερμανικού Στολίσκου Ναρκαλιευτικών (βλ. εικόνα Ε), μας δίνουν πληροφορίες οι οποίες μπορούν εύκολα να οδηγήσουν στον εντοπισμό του ναυαγίου. Αν και το πλοίο βρισκόταν, το διάστημα που βυθίστηκε, σε γερμανοκρατούμενη περιοχή, μετά τον πόλεμο και τα νέα σύνορα που καθορίστηκαν βρίσκεται σήμερα, σύμφωνα με τις γερμανικές καταγραφές, ακριβώς στα θαλάσσια σύνορα ανάμεσα στην Ελλάδα και την Αλβανία (βλ. εικόνα Β). Ίσως το γεγονός αυτό να περιορίζει την δυνατότητα καταδυτικών επιχειρήσεων. Είναι κάτι το οποίο δεν γνωρίζω και κάθε πληροφορία η οποία θα μπορούσε να βοηθήσει στην περαιτέρω γνώση του νομικού καθεστώτος του συγκεκριμένου ναυαγίου είναι παρά πάνω από ευπρόσδεκτη.

Δίνω όμως στην συνέχεια τον λόγο στην πρωτογενή πηγή, στους αξιωματικούς που συνέταξαν τις ημερολογιακές καταχωρήσεις του Πολεμικού Ημερολογίου του 12ου Γερμανικού Στολίσκου Ναρκαλιευτικών. Πριν συνεχίσω θα ήθελα να αναφέρω, για τον τυχόν επισκέπτη, ότι η περιοχή του ναυαγίου θεωρείται από τους διεθνείς ναυτικούς κώδικες σαν υποθαλάσσιο κοιμητήριο και θα πρέπει να αντιμετωπιστεί σαν τέτοιο από τον κάθε καταδυόμενο.


Εικόνα Β. Το σημείο βύθισης του R 194

Από το Πολεμικό Ημερολόγιο του 12ου Γερμανικού Στολίσκου Ναρκαλιευτικών (Kriegstagebuch der 12. Räumbootflottille) – NARA μικροφίλμ T1022-PG73507-515 roll 3497.

28.2.1944 Σκαραμαγκάς
Το R 194 αποπλέει στις 04.00 π.μ. της 28.2. από την Πειραιά με προορισμό την Κέρκυρα, μέσω Πάτρας. Στο κατάστρωμα βρίσκεται ο Obersteurman (Ανώτερος πηδαλιούχος) Bittner. Ταχύτητα 17 κόμβοι, πορεία 148/49. Με το χάραμα πέρασμα από την διώρυγα της Κορίνθου με κατεύθυνση την Πάτρα. Κατάπλους στην Πάτρα γύρω στις 11.00 π.μ. της 28.2. Παραδίδεται το ταχυδρομείο στον Ναυτικό Διοικητή Δυτικής Ελλάδας και συνεχίζεται άμεσα και χωρίς χρονοτριβή η πορεία προς την Κέρκυρα. Το R 194 κατευθύνεται ανάλογα με την περίπτωση, πότε ανατολικά και πότε δυτικά προς την Λευκάδα, έτσι ώστε να φθάσουμε στο ναρκοπέδιο της νότιας Κέρκυρας το αργότερο το ξημέρωμα της 29.2.*. Η αποστολή μας είναι να ελέγξουμε την κατάσταση του με το ναρκοπέδιο συνδεδεμένου [ανθυποβρυχιακού] διχτυού, και να ορίσουμε το σημείο πόντισης σημαντήρα. Μετά από αυτό σκοπός μας είναι η πραγματοποίηση της ίδιας διαδικασίας και στο βόρειο ναρκοπέδιο. Μετά από την εκτέλεση της αποστολής κατάπλους στην Κέρκυρα. Το αποτέλεσμα, οι συντεταγμένες, καθώς και οι κωδικοί των σημαντήρων θα προωθηθούν με τηλεγράφημα στο Ναυαρχείο Αιγαίου (Adm. Ägäis). Σκοπός είναι στην συνέχεια να κατευθυνθεί το R 194, μια ημέρα πριν την ημέρα Y, στο βόρειο ναρκοπέδιο της Κέρκυρας και αφού ποντίσει σημαντήρα να περιμένει εκεί, από την μέσα πλευρά του ναρκοπεδίου, μέχρι το σούρουπο τον προς εκεί κατευθυνόμενο στολίσκο. Με την άφιξη του στολίσκου το R 194 θα τεθεί υπό τις διαταγές του διοικητή του στολίσκου ή υπό τις διαταγές του διοικητή του 12ου Στολίσκου Ναρκαλιευτικών.
Η ημέρα Υ θα τεθεί σε ισχύ με τηλεγράφημα. Να αποκατασταθεί η συνεχής επαφή με το Ναυαρχείο Αιγαίου.

29.2.1944, 07.00 π.μ.
Το R 194 βρίσκεται καθ΄ οδόν προς την βόρεια άκρη της Κέρκυρας, με σκοπό να ποντίσει στο εκεί βρισκόμενο ναρκοπέδιο σημαντήρα. Γύρω στις 7.00 π.μ. εντοπίσθηκαν, από την δεξιά πλευρά του πλοίου, τέσσερα εχθρικά αεροσκάφη (σύμφωνα με πληροφορίες τα δυο τύπου Tomahawk) τα οποία κατευθύνονταν προς το πλοίο. Μετά το αμέσως δοσμένο σήμα συναγερμού, ξεκίνησε ομαδικό πυρ ενάντια στα αεροσκάφη με όλα τα όπλα του σκάφους. Το ύψος πτήσης των αεροσκαφών ήταν γύρω στα 20 με 30 μέτρα. Το R 194 βαλλόταν από όλα τα αεροπλάνα με όλα τα όπλα που έφεραν στην άτρακτο. Κατά την διάρκεια της πρώτης επίθεσης, η προστατευτική ασπίδα θωράκισης και η θωράκιση της γέφυρας του πλοίου, διαπεράστηκαν από τα εχθρικά πυρά. Οι χειριστές των όπλων εξουδετερώθηκαν, εκτός από το αυτόματο πολυβόλο της πλώρης το οποίο συνέχιζε να χειρίζεται ο Obersteurman Bittner. Ο κυβερνήτης του πλοίου, Leutnant zur See (Σημαιοφόρος) Borsch και 5 ακόμα άνδρες, σκοτώθηκαν αμέσως με την πρώτη επίθεση. Ένα μέρος του πληρώματος τραυματίσθηκε. Εκτός της αρχικής πραγματοποιήθηκαν 6 ακόμα επιθέσεις των αεροσκαφών, από την δεξιά και από την αριστερή πλευρά της πρύμνης. Ο σταθμός ασυρμάτου, η γέφυρα, το μηχανοστάσιο, και οι χώροι ενδιαίτησης πληρώματος έπιασαν φωτιά. Η μηχανή έπαθε ζημιά και σταμάτησε, και οι φιάλες πεπιεσμένου αέρα διαπεράστηκαν από τα πυρά. Το R 194, από τις πολλές βολές που δέχτηκε, πήρε κλήση προς την αριστερή πλευρά. Στάθηκε αδύνατο να σβηστεί η φωτιά, λόγω του έντονου καπνού. Οι βολές στην αποθήκη πυρομαχικών δημιούργησαν τις εστίες φωτιάς, σαν αποτέλεσμα μιας σειράς εκρήξεων. Η μάχη διήρκεσε 8 περίπου λεπτά. Λόγω της σταματημένης μηχανής και του μειωμένου πληρώματος -μόνο 7 άνδρες παρέμειναν ατραυμάτιστοι- δεν υπήρχε καμιά δυνατότητα πλέον να προσαραχθεί το πλοίο στην ακτή.

Απόσταση από την ακτή 1 περίπου ναυτικό μίλι. Γύρω στις 8.45 π.μ. έφτασε ένα μηχανοκίνητο πλοίο, της Ναυτικής Διοίκησης Κέρκυρας, το οποίο παρέλαβε 27 στρατιώτες από τους οποίους οι 7 δεν είχαν τραυματιστεί και οι 20 ήταν τραυματισμένοι, οι περισσότεροι από αυτούς βαριά τραυματισμένοι. Δυο τραυματίες παρέλαβε επίσης ένα ελληνικό καΐκι. Αμέσως μετά την αποχώρηση του μηχανοκίνητου πλοίου, βυθίστηκε το R 194 μετά από πτώση της γέφυρας και δυνατή έκρηξη των πυρομαχικών της πρύμνης (βλ. εικόνες Γ και Δ). Δεν ήταν δυνατόν να μεταφερθούν οι νεκροί της μάχης, καθώς οι περισσότεροι από αυτούς βρίσκονταν στην καιγόμενη γέφυρα και το μηχανοκίνητο πλοίο ήταν υπερφορτωμένο με διασωθέντες. Οι διασωθέντες μεταφέρθηκαν στο κεντρικό νοσοκομειακό κέντρο της Κέρκυρας.

Σκοτώθηκαν: 7 στρατιώτες, ανάμεσα τους και ο κυβερνήτης του σκάφους Leutnant z. S. Borsch καθώς και ο Obersteurman Bittner.**
Τραυματίστηκαν: 22 στρατιώτες εκ των οποίων οι 19 βαριά. Σώθηκαν: 7 στρατιώτες (χωρίς κανέναν τραυματισμό).


Εικόνα Γ. Σχέδιο μάχης και βύθισης του R 194


Εικόνα Δ. Λεπτομέρεια σχεδίου μάχης.
Στο σημείο Α το R 194 δέχεται επίθεση από την δεξιά πλευρά και πιάνει φωτιά.
Στην συνέχεια κινείται προς την θέση Β όπου δέχεται επίθεση από την αριστερή πλευρά.
Στην προσπάθεια του να προφυλαχθεί κατευθύνεται προς την θέση Γ όπου και βυθίζεται στο σημείο x.

Έκθεση και εκτίμηση του διοικητή του στολίσκου***

Η αποστολή του R 194 δεν ήταν δυνατόν, από το ξημέρωμα μέχρι την εμφάνιση των εχθρικών αεροσκαφών, σαν μοναδικό σκάφος, να πραγματοποιηθεί. Δεν επιτρέπεται κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες, για σκάφη τύπου R-Boot, να επιχειρούν από μόνα τους. Θα ήταν ίσως πιο σωστό αν ο κυβερνήτης του πλοίου διέκοπτε την επιχείρηση και επέστρεφε στο λιμάνι. Όμως σαν εξαιρετικά υπεύθυνος στο καθήκον και φιλόδοξος αξιωματικός, αποφάσισε την εκτέλεση της αποστολής.
Κατά την διάρκεια της επίθεσης, ο κυβερνήτης και το πλήρωμα συμμετείχαν ολοκληρωτικά και με όλες τους τις δυνάμεις ενάντια στον υπέρτερο εχθρό. Το από την αριστερή πλευρά μη παρακολουθούμενο επιτιθέμενο αεροσκάφος, προκάλεσε στο πλοίο τις μεγαλύτερες ζημιές κατά την διάρκεια της πρώτης επίθεσης, καθώς με την εξουδετέρωση των οπλοχειριστών και των μηχανών, το πλοίο δεν είχε πλέον καμία δυνατότητα άμυνας. Η ολική απώλεια του πλοίου δεν ήταν πλέον δυνατόν να αποφευχθεί. Πρέπει να γίνει εύφυμος μνεία σε σχέση με την αντίδραση του πληρώματος.
Ο στολίσκος έχασε, στο πρόσωπο του Leutnant z. S. (Σημαιοφόρου) Borsch, έναν εξαίρετο κυβερνήτη και αξιωματικό.

[Υπογραφή]
Υποπλοίαρχος και Διοικητής του Στολίσκου
Mallmann

Έκθεση και περιγραφή μάχης του R 194 από τον Πηδαλιούχο Αξιωματικό Heinz Lehmann

Όσο γνωρίζω είχαμε σαν αποστολή την τοποθέτηση φωτεινών σημαντήρων στο νότιο και βόρειο ναρκοπέδιο της Κέρκυρας. Με αυτό τον σκοπό αποπλεύσαμε από την Πάτρα την 28.2.44, στις 11.00, και φθάσαμε στην Λευκάδα στις 17.30. Εκεί παραμείναμε διότι αν συνεχίζαμε, θα φθάναμε στα νότια της Κέρκυρας μέσα στην νύχτα. Στις 02.00 αποπλεύσαμε και βρισκόμασταν το ξημέρωμα της 29.2.44, στις 06.00, νότια της νήσου Σύβοτα****. Στις 06.35 τοποθετήθηκε ο σημαντήρας. Αμέσως μετά συνεχίσαμε την πορεία μας με ταχύτητα 18 κόμβων και πορεία 325 μοίρες. Επειδή ο υψηλός κίνδυνος αεροπορικής επίθεσης στην περιοχή αυτή μας ήταν γνωστός, αλλάζαμε σκοπιά σύμφωνα με τους κανόνες μάχης. Στις 07.50 είδαμε από την δεξιά πλευρά του πλοίου 3 αεροσκάφη τα οποία πετούσαν 50 περίπου μέτρα πάνω από την επιφάνεια του νερού και βρίσκονταν σε απόσταση 1200 μέτρα από εμάς. Τα αεροπλάνα ερχόντουσαν από βόρεια κατεύθυνση, παρακάμπτοντας το ακρωτήριο Στύλος. Αμέσως αναγνωρίστηκαν σαν εχθρικά και αρχίσαμε να βάλουμε εναντίον τους. Την ίδια στιγμή ξεκίνησε το πρώτο αεροπλάνο με την επίθεση στην δεξιά πλευρά του πλοίου. Δευτερόλεπτα αργότερα επιτέθηκε ένα τέταρτο αεροσκάφος, το οποίο πλησίασε χωρίς να γίνει αντιληπτό από τα νοτιοδυτικά, στην αριστερή πλευρά του σκάφους και άνοιξε πυρ, επιτιθέμενο από την πίσω πλευρά των οπλοχειριστών, ενάντια στην γέφυρα και στους χειριστές των όπλων εξουδετερώνοντας τους. Οι πολλές επιτυχείς βολές στην μηχανή, στον θάλαμο ασυρμάτου και στο πρυμναίο μέρος προκάλεσαν στο πλοίο πυρκαγιά. Ο μηχανικός προσπάθησε, με την χρήση πυροσβεστήρα, να σβήσει τις εστίες φωτιάς στην μηχανή. Ήταν άδικος κόπος όμως καθώς τα αεροσκάφη μας επιτίθονταν εναλλασσόμενα χωρίς διακοπή, από την πλώρη και την πρύμνη, από την δεξιά και από την αριστερή πλευρά του πλοίου. Οι μηχανές λειτουργούσαν πλέον δίνοντας ελάχιστη ταχύτητα. Προσπάθησα λοιπόν να φέρω το πλοίο προς την στεριά, έτσι ώστε οι επιθέσεις να πραγματοποιούνται μόνο από την μία πλευρά, και οι τραυματισμένοι να βρουν σίγουρο καταφύγιο στην προφυλαγμένη από τα πυρά τεθωρακισμένη γέφυρα του σκάφους. Εξ αιτίας όμως προβλήματος στο πηδάλιο, δεν κατορθώθηκε να πραγματοποιηθεί ούτε και αυτή η πρόθεση μου. Όταν λίγο αργότερα σταμάτησε η λειτουργία των μηχανών, συνέχισε το πλοίο να κινείται από μόνο του προς τα βορειοδυτικά. Γύρω στις 08.20 συμπτύχθηκαν τα επιτιθέμενα αεροσκάφη, πέταξαν μια φορά ακόμα πάνω από το πλοίο, και έφυγαν με κατεύθυνση δυτική.

Οι βαριά τραυματισμένοι μεταφέρθηκαν στο πρυμναίο κατάστρωμα όπου επιδέθηκαν τα τραύματα τους. Επειδή όλα τα οπτικά σωστικά σήματα είχαν καταστραφεί, κάναμε γνωστή την θέση μας με βολές φωτοβολίδων χρώματος κόκκινου. Για να αποφύγουμε την τυχόν έκρηξη ρίξαμε τα πυρομαχικά στην θάλασσα. Όταν η φωτιά στην μηχανή συνέχισε να μεγαλώνει και ο κίνδυνος να εκραγούν οι δεξαμενές καυσίμων ήταν μεγάλος, ρίχτηκαν όλες οι τσαμαδούρες και κάθε τι που έπλεε στην θάλασσα και ο καθένας που μπορούσε να σωθεί έπεσε στο νερό. Μόνο λίγοι άνδρες παρέμειναν κοντά στους βαριά τραυματισμένους. Γύρω στις 09.30 ήρθε ένα μηχανοκίνητο πλοίο και μερικά καΐκια από την Κέρκυρα τα οποία παρέλαβαν τους βαριά τραυματισμένους από το κατάστρωμα, και τους ναυαγούς από το νερό. Λίγο αργότερα ανατινάχθηκαν οι δεξαμενές καυσίμων και μετά από μερικά λεπτά ήταν ορατή μόνο μια φλεγόμενη λαδιά στην επιφάνεια. Οι ενδεικτικές γεωγραφικές συντεταγμένες της βύθισης είναι, 39 μοίρες και 41 πρώτα βόρειο, και 19 μοίρες και 59 πρώτα ανατολικό.

Στις 10.25 εμφανίστηκαν 6 εχθρικά βομβαρδιστικά, τα οποία έλεγξαν την περιοχή και έριξαν μεμονωμένες βόμβες στο ναρκοπέδιο της Κέρκυρας.
[Υπογραφή]
Steuermannmatt (Πηδαλιούχος Αξιωματικός) Heinz Lehmann



Εικόνα Ε. Σελίδα από το Πολεμικό Ημερολόγιο του 12ου Γερμανικού Στολίσκου Ναρκαλιευτικών


Εικόνα Ζ. Τα γερμανικά ναρκοπέδια του Ιονίου τον χειμώνα του 1944. Στο σημείο Β βρίσκεται το ναρκοπέδιο του Μούρτου (βλ. πειρατή Μούρτο) στα Σύβοτα. Στο σημείο Α βρίσκεται το ναρκοπέδιο στον δίαυλο της Κέρκυρας. Στο ναρκοπέδιο αυτό κατευθυνόταν το R 194 όταν δέχθηκε επίθεση από τα συμμαχικά αεροπλάνα.

-----------------------------------------------------------------------------------------

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

*) Για περισσότερες πληροφορίες σε σχέση με το ναρκοπέδιο αυτό, που βρίσκεται κοντά στα Σύβοτα της Θεσπρωτίας, βλ. εικόνα Ζ, σημείο Β, και τις συντεταγμένες στο μικροφίλμ 2570 της NARA, κωδικός T1022-PG 45982-983 (Gr.Kdo.Süd, Minenfelder Ägäis und Ionisches Meer 12.43-07.44).

**) Τα ονόματα και οι βαθμοί των 7 νεκρών ήταν:
Kommandant, Leutnant zur See Borsch (Κυβερνήτης, Σημαιοφόρος)
Obersteurman Bittner (Ανώτερος πηδαλιούχος)
Signal-Obergefreiter Hans Lorenz (Σηματωρός)
Signal-Obergefreiter Harry Schmitz (Σηματωρός)
Verwaltungs-Obergefreiter Robert Jendreschek (Γραμματικός)
Matrose-Obergefreiter Moll (Βαθμός ανώτερος του ναύτη. Δεν υπήρχε αντίστοιχος βαθμός στο ΕΒΝ)
Matrose I. Leithner (Ναύτης)

***) Πρόκειται για τον Kapitänleutnant (Υποπλοίαρχο) Luitwin Mallmann ο οποίος διετέλεσε διοικητής του 12ου Στολίσκου Ναρκαλιευτικών από τις 14 Αυγούστου του 43, έως και τον Φλεβάρη του 45.

****) Εννοεί την νήσο Μούρτο, δυτικά από τα Σύβοτα Θεσπρωτίας.