Το ναυάγιο του Ε/Γ ΑΘΗΝΑ στη Σύρνα της Δωδεκανήσου

[Dimitris Galon]

Το Ε/Α ΑΘΗΝΑ, περισσότερο γνωστό σαν η «Αθηνά του Τζων», στον Πόρο το 1905. (© Σύνδεσμος των εν Αθήναις και Πειραιεί Τροιζηνίων)


Η πλώρη του ΑΘΗΝΑ όπως βρίσκεται σήμερα στο βάθος των 35 μέτρων, στον κόλπο του Αγίου Ιωάννη, στη νήσο Σύρνα των Δωδεκανήσων
(© D. Galon Archive)


Η πρύμνη του ΑΘΗΝΑ η οποία βρίσκεται στα 18 μέτρα βάθος. (© D. Galon Archive)

Την 7η Δεκεμβρίου του 1946, ένα μικρό πλοίο, το οποίο μετέφερε πλέων των 800 επιβατών, βυθίστηκε με σχετικά μεγάλες απώλειες στον κόλπο του Αγίου Ιωάννη της νήσου Σύρνας στα Δωδεκάνησα. Η απόμακρη και σχεδόν ακατοίκητη σήμερα νήσος Σύρνα ή Σειρήνα των Δωδεκανήσων, η οποία βρίσκεται 50 περίπου ναυτικά μίλια βορειοδυτικά της νήσου Ρόδου και 20 ναυτικά μίλια νοτιοανατολικά της νήσου Αστυπάλαιας, κατοικείτο το διάστημα αυτό από τον Θεόδωρο Μεταξωτό, τον αποκαλούμενο «βασιλιά της Σύρνας», και την οικογένεια του, οχτώ συνολικά άτομα. Οι επιβάτες του πλοίου ήταν Εβραίοι, που επιβίωσαν τα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και τα κρεματόρια, και βρίσκονταν καθ΄ οδόν από το Μπακάρ της Γιουγκοσλαβίας (σήμερα Κροατία) προς την Παλαιστίνη. Το ταξίδι του πλοίου σχετίζονταν άμεσα με το σιωνιστικό κίνημα της «Εβραϊκής Παλιννόστησης», γνωστό σαν Aliyah Bet (Αλιγιά Μπετ) και είχε οργανωθεί από τη Mossad LeAlliyah Bet, έναν κλάδο της μιλιταριστικής σιωνιστικής οργάνωσης Hagana (Άμυνα), η οποία αποτέλεσε ήδη πριν το 1948 τον πυρήνα του στρατού του μετέπειτα κράτους του Ισραήλ. Επιτελικός και επιχειρησιακός σκοπός του κινήματος της Αλιγιά (Μετανάστευση) ήταν η παράνομη μεταφορά και εγκατάσταση χιλιάδων Εβραίων στην Παλαιστίνη, την επονομαζόμενη «Ερέτζ Ισραέλ».


Το ναυπηγείο και μηχανουργείο του Νεωρίου Σύρου στα τέλη του 19ου αιώνα. Την περίοδο που κατασκευάστηκε εκεί η «Αθηνά του Τζων».(© D. Galon Archive)


Τα ιστορικά κτήρια του Νεωρίου Σύρου υπάρχουν μέχρι σήμερα και στεγάζουν τα γραφεία και το λογιστήριο της εταιρείας. (© D. Galon Archive)


Ο χώρος του χυτηρίου έχει μείνει αναλλοίωτος από την εποχή που κατασκευάστηκε εκεί η «Αθηνά του Τζων».(© D. Galon Archive)

Η αντίδραση των εχόντων την ευθύνη στη θαλάσσια αυτή περιοχή υπήρξε άμεση, καθώς ενεργοποιήθηκε πάραυτα ένας σωστικός μηχανισμός από πλοία του ελληνικού και του βρετανικού Πολεμικού Ναυτικού. Τα πλοία αυτά στάλθηκαν στην περιοχή του ναυαγίου, με σκοπό τη διάσωση των ναυαγών, την προσφορά κάθε δυνατής βοήθειας, και την επίβλεψη και διεκπεραίωση των προβλημάτων που σχετίζονταν με τη βύθιση και τον προορισμό του πλοίου. Τη γενική εποπτεία της όλης επιχείρησης είχε αναλάβει το Βρετανικό Ναυτικό, επικουρούμενο πρωτίστως από το Ελληνικό Βασιλικό Ναυτικό και τη Βρετανική Βασιλική Αεροπορία. Η ευρύτερη περιοχή των Δωδεκανήσων τελούσε το διάστημα αυτό υπό βρετανική διοίκηση, των Συμμαχικών Δυνάμεων. Το καθεστώς αυτό είχε διαδεχθεί προσωρινά –μέχρι την ολοκληρωτική ενσωμάτωση των Δωδεκανήσων στην Ελλάδα– την 33χρονη ιταλική κατοχή των νησιών, η οποία είχε προκύψει ως απόρροια του ιταλοτουρκικού πολέμου του 1911-1912. Με το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και την ήττα της Ιταλίας, συμμάχου των Δυνάμεων του Άξονα, τα Δωδεκάνησα είχαν περιέλθει –μετά την απόφαση των υπουργών των Εξωτερικών, των τεσσάρων κυρίων συμμαχικών δυνάμεων, στις 17 Ιουνίου 1946 στο Παρίσι– υπό την επιτήρηση των Βρετανών, οι οποίοι έλεγχαν τη γενικότερη περιοχή, στηριζόμενοι στην ακόμη ισχύουσα «Βρετανική Εντολή της Παλαιστίνης» (βλ. Palestine Mandate). Η μεταφορά των Εβραίων μεταναστών αποτελούσε το διάστημα αυτό παρανομία καθώς αντέβαινε στις αρχές της «Βρετανικής Εντολής» η οποία σκοπό είχε την διατήρηση της ισορροπίας δυνάμεων ανάμεσα στις φυλετικές και ενίοτε εθνικές δυνάμεις της Παλαιστίνης, κυρίως ανάμεσα στους σημιτικούς πληθυσμούς των Αράβων και των Εβραίων. Η Hagana αψηφούσε με το τρόπο αυτό την απαγόρευση της «Βρετανικής Εντολής», σε μια προσπάθεια συνεχούς διάσπασης του κλοιού των πλοίων προστασίας που είχε τοποθετήσει το Βρετανικό Πολεμικό Ναυτικό, τον αποκαλούμενο «Palestine Patrol», στην τακτική του να απομονώσει τις ακτές της Παλαιστίνης από τους Εβραίους πρόσφυγες.


Εσωτερική σκάλα η οποία έδινε την δυνατότητα στους παράνομους Εβραίους επιβάτες της Αλιγιά Μπετ, να εξέλθουν για ένα μικρό διάλειμμα στο κατάστρωμα του πλοίου.(© D. Galon Archive)


Σύμφωνα με πληροφορίες της κυρίας Ελένης Μεταξωτού, αλλά και σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας πεδίου, αφαιρέθηκαν από το ΑΘΗΝΑ στα 1952 η μηχανή, η προπέλα, οι Άγκυρες, και άλλα μέρη του πλοίου από τον ψαρά Μιχάλη Μαστώρο. Ο Μαστώρος χρησιμοποίησε εκρηκτικά και βαρέλια για την ανέλκυση των προαναφερόμενων αντικειμένων.(© D. Galon Archive)


Στη φωτογραφία διακρίνεται ο στραβωμένος άξονας της προπέλας και το πηδάλιο του πλοίου. Διακρίνεται επίσης η μεταλλική προσθήκη που τοποθετήθηκε επάνω από την προπέλα στα 1946. Ο λόγος ήταν η νέα τοποθέτηση μικρότερης προπέλας σε συνδυασμό με την καινούργια μηχανή του πλοίου, μια ντίζελ Deutz 200 ίππων.(© D. Galon Archive)

Το ναυάγιο του προαναφερόμενου πλοίου, και ειδικά η ιστορία του, αποτέλεσε για μένα αντικείμενο έρευνας από το 2007 μέχρι σήμερα. Η έρευνα αυτή, η οποία ξεκίνησε από τον διαδικτυακό τόπο Shipfriens, γρήγορα με οδήγησε στα ισραηλινά, τα βρετανικά, και τα ελληνικά αρχεία, καθώς και στην επαφή με αυτόπτες μάρτυρες με κύριους ανάμεσα τους Εβραίους επιβάτες του πλοίου, όπως και με την μοναδική ίσως ελληνίδα μάρτυρα του γεγονότος, την κυρία Ελένη Μεταξωτού, την κόρη του «βασιλιά της Σύρνας». Οι πληροφορίες που προέκυψαν, ειδικά από τον φάκελο φέροντα τον κωδικό ADM1/20776, του Βρετανικού Ναυαρχείου, σε συνδυασμό με τις μαρτυρίες και την βαθιά ιστορική έρευνα έδειξαν σύντομα και με αδιάσειστα τεκμήρια ότι το συγκεκριμένο πλοίο ήταν ελληνικό, ήταν νηολογημένο με τον αριθμό 18 στον Πειραιά, είχε κατασκευασθεί από τον μηχανικό Τζων Τάγκαρτ στο Νεώριο Σύρου στα 1893, ανήκε στην αρχή της σταδιοδρομίας του στην ατμοπλοϊκή εταιρεία «Τζων Μακ Δούαλλ και Βάρβουρ», και έφερε το όνομα ΑΘΗΝΑ. Υπήρξε ένα από τα αγαπημένα επιβατηγά πλοία της ελληνικής ακτοπλοΐας και έγινε περισσότερο γνωστό σαν η «Αθηνά του Τζων». Τα τεχνικά χαρακτηριστικά του πλοίου ήταν:

Τύπος: Επιβατηγό ατμόπλοιο
Υλικό κατασκευής: Χάλυβας
ΚΟΧ: 468
ΚΚΧ: 172
Μήκος: 49,4 μέτρα
Πλάτος: 7 μέτρα
Ύψος: 4,2 μέτρα
Πρόστεγο (Καμπούνι): 9 μέτρα
Υπερκατασκευές: 2 επίπεδα και ένα βοηθητικό
Μηχανή: Τρικύλινδρη παλινδρομική, ονομαστικής ισχύος 77 ίππων, με διάμετρο κυλίνδρων 14, 22 και 37 ½ ιντσών
Μέσο πρόωσης: 1 έλικα


Ο «βασιλιάς της Σύρνας», Θεόδωρος Μεταξωτός (στα δεξιά της φωτογραφίας), στον κόλπο Βαθύ της Σύρνας. (© Αρχείο Ελένης Μεταξωτού)


Η κυρία Ελένη Μεταξωτού, κόρη του «βασιλιά της Σύρνας», σε μικρή ηλικία, το διάστημα που κατοικούσε με την οικογένεια της στη Σύρνα. (© Αρχείο Ελένης Μεταξωτού)


Τα αμπάρια του πλοίου είχαν μετατραπεί σε χώρους ενδιαίτησης των παράνομων Εβραίων μεταναστών της Αλιγιά Μπετ. (© D. Galon Archive)

Το επιβατηγό πλοίο ΑΘΗΝΑ είχε μια μακρά και σημαντική ιστορία. Αποτέλεσε ένα από τα πρώτα ατμόπλοια της ελληνικής ακτοπλοΐας, συμμετείχε στην Μικρασιατική Εκστρατεία και στην εκκένωση της Μικράς Ασίας μετά την «καταστροφή» του 1922. Παροπλίσθηκε στον Πειραιά και βυθίστηκε κατά τη ρυμούλκηση του έξω από το λιμάνι του Πειραιά το 1939. Στα 1946 ανελκύσθηκε, ανακατασκευάστηκε στο Πέραμα, και πουλήθηκε στην σιωνιστική οργάνωση Haganah με σκοπό την μεταφορά παράνομων Εβραίων μεταναστών προς την Παλαιστίνη. Έχοντας για καπετάνιο τον αμοργιανό Βασίλη Εξαρχόπουλο και κάτω από την διοίκηση του Gad Lasker, οργανωτικού μέλους της Haganah, βυθίστηκε μετά από πρόσκρουση στα βράχια στον μεγάλο κόλπο που βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της Νύσου Σύρνας των Δωδεκανήσων. Οι επιβαίνοντες, των οποίων ο ακριβής αριθμός παραμένει μέχρι σήμερα άγνωστος, βρήκαν καταφύγιο στο νησί και μεταφέρθηκαν στη συνέχεια από τα ελληνικά αντιτορπιλικά ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ και ΑΙΓΑΙΟΝ, καθώς και τα βρετανικά πλοία HMS CHEVRON και HMS PROVIDENCE, στη Ρόδο και στη Σούδα της Κρήτης.


Οπή στα ύφαλα του πλοίου, κοντά στην τρόπιδα, η οποία προέκυψε μετά από την σύγκρουση του ΑΘΗΝΑ στα βράχια την 7η Δεκεμβρίου του 1946. (© D. Galon Archive)


Η γεννήτρια του ΑΘΗΝΑ όπως βρίσκεται μέχρι σήμερα στο χώρο του μηχανοστασίου. Υπήρξαν λανθασμένες αναφορές στον ημερήσιο τύπο οι οποίες φέρουν την γεννήτρια ως την μηχανή του πλοίου. Η μηχανή ανελκύσθηκε στα 1952 και υπάρχουν ακλόνητες μαρτυρίες τόσο αυτόπτων μαρτύρων όσο και τεκμηρίων που επιβεβαιώνουν το γεγονός αυτό. (© D. Galon Archive)

Η «Αθηνά του Τζων» υπήρξε ένα πλοίο που, σαν ένα κόκκινο τροχιοδεικτικό νήμα, έκανε εμφανή την παρουσία του στο πλέγμα των ιστορικών γεγονότων που σημάδεψαν και διαμόρφωσαν τις πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές και εθνικές δομές των λαών της Ανατολικής Μεσογείου την τελευταία δεκαετία του 19ου και το πρώτο μισό του 20ου αιώνα. Οι λίγες αναφορές που υπάρχουν σε σχέση με την ύπαρξή του και τη δράση του στηρίζονται σε ιδιαίτερα φειδωλές ιστορικές πηγές και σε κάποια ελάχιστα σπαράγματα. Είναι παρ’ όλα αυτά αρκετές για να αναδείξουν την ιστορική υπόσταση του πλοίου μέσα από μια πορεία, η οποία ξεκίνησε κατά την δεύτερη φάση της βιομηχανικής επανάστασης για να φθάσει στη συνέχεια έως και τη μεταπολεμική νέα τάξη πραγμάτων, που εν μέρει εξακολουθεί να ισχύει μέχρι σήμερα. Οι δύο πλευρές της «περσόνας» του ΑΘΗΝΑ –εκφρασμένες αφενός ως η «Αθηνά του Τζων», η οποία το 1893 αποτελούσε «το μεγαλείτερον τών εν Ελλάδι κατασκευασθέντων σιδηρών ατμοπλοίων», και αφετέρου ως το μεταναστευτικό RAFIAH (πρώην ΑΘΗΝΑ), το οποίο αποτέλεσε τη μεγαλύτερη απώλεια της δεύτερης φάσης της Aliyah Bet– καθιστούν το συγκεκριμένο ναυάγιο ένα ιστορικό σημείο αναφοράς τόσο για τους Έλληνες, που σε αυτό ξαναβρίσκουν τις απαρχές της ελληνικής ακτοπλοΐας, όσο και για τους Ισραηλινούς που σε αυτό βλέπουν έναν από τους αυτόπτες μάρτυρες της Aliyah, της μεγαλύτερης οργανωμένης μεταφοράς παράνομων μεταναστών καθ’ όλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα. Το ΑΘΗΝΑ αποτελεί ένα από τα λίγα σημαντικά ιστορικά και πολιτιστικά κειμήλια της ιστορίας των λαών της Ανατολικής Μεσογείου και μόνο ως τέτοιο μπορεί πλέον να το προσεγγίσει κανείς.


Το πηδάλιο του πλοίου αν και έχει αποκοπεί από τον άξονα του βρίσκεται μέχρι σήμερα στο χώρο του ναυαγίου. (© D. Galon Archive)


Ότι απέμεινε από την υπερκατασκευή του πλοίου η οποία τοποθετήθηκε στα 1946, πριν το πλοίο πουληθεί στηνεβραϊκή οργάνωση Haganah. (© D. Galon Archive)

Η ιστορία του πλοίου είναι μακρόχρονη και περίπλοκη καθώς συνδέεται άμεσα με την ευρύτερη ιστορία της ανατολικής Μεσογείου. Η παρουσίαση του λοιπόν στο φόρουμ του συλλόγου δεν είναι εφικτή λόγω του εύρους των ιστορικών πληροφοριών, της έρευνας, και του σημαντικού αλλά περίπλοκου ιστορικού περίγυρου. Για τον λόγο αυτό η μικρή αυτή παρουσίαση ας θεωρηθεί σαν ένας προάγγελος ο οποίος εμπεριέχει και μια ανακοίνωση. Ολόκληρη η ιστορία του πλοίου, με βαθιές, ακριβείς και εμπεριστατωμένες αναφορές, θα παρουσιαστεί σε τέσσερα μέρη στο άμεσο μέλλον στο περιοδικό «Εφοπλιστής». Για όσους ενδιαφέρονται για την ναυτική ιστορία αλλά και για την ιστορία γενικότερα, παρουσιάζω εδώ από το αρχείο μου 16 φωτογραφίες του ναυαγίου και των δεσμών του ΑΘΗΝΑ με την ιστορία, μέχρι να πραγματοποιηθεί η έκδοση του άρθρου.

Σας ευχαριστώ για το ενδιαφέρον σας
DG