[Tiburon]

Γεια σας από τον ευαίσθητο και αρρωστιάρη βορρά,

Δυστυχώς η Ελίνα που παρατήρησε και φωτογράφησε το φαινόμενο βρίσκεται εκτός και δεν έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο. Όμως έχουμε συζητήσει για το θέμα από την περασμένη εβδομάδα που μας έφερε τις φωτογραφίες στο Τμήμα Βιολογίας του ΑΠΘ. Δυστυχώς αυτή την περίοδο είμαστε όλοι στο τρέξιμο και δεν προλαβαίνουμε να ασχοληθούμε περισσότερο αλλά με την πρώτη ευκαιρία κάτι θα κάνουμε…

Και τώρα στο ζήτημα που μας απασχολεί… «τι είναι αυτό που βλέπουμε;». Πιστεύουμε ότι πρόκειται για κάποια ασθένεια των σπόγγων. Οι παράγοντες που προκάλεσαν την ασθένεια θα μπορούσαν να είναι όλα όσα συζητήθηκαν εδώ μέχρι τώρα. Στην όψη, παρατηρούμε μία βλεννώδη κρούστα που καλύπτει το τμήμα του σπόγγου που έχει προσβληθεί (συχνά ολόκληρο το άτομο). Το φαινόμενο αυτό δεν παρατηρήθηκε μόνο σε ένα είδος αλλά σε αρκετά και διαφορετικά (από Agelas oroides μέχρι Ircinia sp., Chondrosia reniformis κ.α.). Μπορεί σε μία φωτογραφία να υπάρχουν ταυτόχρονα σπόγγοι που καλύπτονται από αυτό το βλεννώδες στρώμα και σπόγγοι που προς το παρόν την έχουν γλιτώσει. Τουλάχιστον στις φωτογραφίες δεν είδαμε να παρατηρείται κάτι αντίστοιχο στην επιφάνεια άλλων ζωικών οργανισμών.

Το καθησυχαστικό είναι ότι τέτοια φαινόμενα – που παρατηρούνται περιστασιακά σε πολλές περιοχές του κόσμου – έχουν συνήθως τοπικό χαρακτήρα και είναι παροδικά. Ελπίζω ότι στην προκειμένη περίπτωση δεν θα αποδειχθεί το αντίθετο. Σε μία πρόσφατη δημοσίευση των Maldonado et al (2010) όπου περιγράφεται ένα περιστατικό ασθένειας σπόγγων από τη Δ. Μεσόγειο, φάνηκε ότι οι σπόγγοι ανέκαμψαν (http://www.springerlink.com/content/15547qn6r8541134/) . Πάντως και σε αυτή την περίπτωση παρατηρήθηκε αντίστοιχα ένα στρώμα κολλαγόνου γύρω από τα προσβεβλημένα σημεία του σπόγγου, γεγονός που ερμηνεύθηκε ως ένα πρωτόγονο αμυντικό σύστημα αυτών των τόσο εκπληκτικών οργανισμών (οι σπόγγοι είναι από τους πιο αρχέγονους σύνθετους ζωικούς οργανισμούς).

Τι είναι οι ασθένειες των σπόγγων; *

Οι ασθένειες που προσβάλουν τους σπόγγους μπορεί να οφείλονται σε μικροοργανισμούς (π.χ. βακτήρια, μύκητες, ιούς και πρωτόζωα) αλλά και σε πολυκύτταρους οργανισμούς. Μέχρι σήμερα έχουν καταγραφεί πολλά περιστατικά ασθενειών σπόγγων και μάλιστα σε κάποιες περιπτώσεις σημειώθηκαν εκτεταμένες επιδημίες (π.χ. επιδημίες των εμπορικών ειδών σπόγγων σε Καραϊβική, Αιγαίο και Α. Μεσόγειο, Ν. Ιταλία). Φυσικά όταν πρόκειται για εμπορικά είδη σπόγγων μπορείτε να καταλάβετε ότι υπάρχουν άμεσες οικονομικές συνέπειες που έχουν απασχολήσει ιδιαίτερα τους σπογγαλιείς και τη βιομηχανία εμπορίας σπόγγων. Η αλήθεια είναι ότι τα τελευταία χρόνια παρατηρούνται όλο και περισσότερα τέτοια περιστατικά όμως δεν έχει αποσαφηνιστεί αν αυτό οφείλεται στο αυξημένο ερευνητικό ενδιαφέρον, στη συχνότερη επαφή του ανθρώπου με το θαλάσσιο περιβάλλον (π.χ. ευκολότερη πρόσβαση και παρατεταμένη παραμονή στο βυθό με αυτόνομη κατάδυση), στην αύξηση της θαλάσσιας θερμοκρασίας ή και σε ένα συνδυασμό όλων των παραπάνω.

Οι σπόγγοι φιλοξενούν πλήθος μικροοργανισμών με τους οποίους έχουν αναπτύξει συμβιωτικές σχέσεις. Υπό φυσιολογικές συνθήκες διατηρούν τα επίπεδα των πληθυσμών τους σταθερά με τη βοήθεια ενός ισχυρού αμυντικού συστήματος που στηρίζεται στην έκκριση βιοδραστικών ουσιών. Μάλιστα οι βιοδραστικές αυτές ουσίες συχνά παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον για τη βιοτεχνολογία και την παραγωγή ιατρικών φαρμάκων.

Εξαιτίας αυτής της πολυπλοκότητας των σχέσεων μεταξύ σπόγγων και μικροοργανισμών, συνήθως δεν είναι εύκολη η απομόνωση του παθογόνου μικροοργανισμού που προκαλεί την ασθένεια. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου οι πρωτογενείς παράγοντες της ασθένειας είναι κάποιοι μικροοργανισμοί που προσβάλουν το σπόγγο. Όμως, η αλλαγή των περιβαλλοντικών συνθηκών (ιδίως η αυξημένη θερμοκρασία) ή και η δράση συγκεκριμένων μικροοργανισμών μπορεί να επηρεάσει τη βιοχημική άμυνα των σπόγγων με αποτέλεσμα αυτοί να καθίστανται περισσότερο ευάλωτοι. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να διαταράσσεται η ισορροπία ανάμεσα στους σπόγγους και στους ίδιους τους συμβιωτικούς τους μικροοργανισμούς.

Πάντως – πέρα από τη σημαντική οπτική γωνία της περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης που προτείνετε – μία ερευνητική προσέγγιση του ζητήματος θα απαιτούσε εκτός από 'photo-monitoring' την εμπλοκή επιστημόνων που ειδικεύονται σε διαφορετικά ζητήματα. Έτσι απαιτείται πρώτον ένας 'σπογγολόγος' (ενημερωτικά στην Ελλάδα έχουμε μία μόνο 'σπογγολόγο' και 2-3 ανερχόμενους) και δεύτερον κάποιος που να είναι σε θέση να απομονώσει, προσδιορίσει και μελετήσει τον / τους μικροοργανισμούς και τους άλλους πιθανούς παράγοντες που προκάλεσαν την ασθένεια.

Ένα πιθανό σενάριο που μπορούμε να προτείνουμε για την περίπτωση της Χαλκιδικής είναι το ακόλουθο : η ανοιξιάτικη άνοδος της θερμοκρασίας σε συνδυασμό με την αυξημένη παροχή θρεπτικών από τις χειμερινές βροχοπτώσεις και την απόπλυση των χερσαίων εδαφών (συνεπακόλουθα και των λιπασμάτων και άλλων ουσιών) προκάλεσαν φαινόμενα ευτροφισμού. Δεν χρειάζεται απαραίτητα να βρίσκεται εκεί μπροστά κάποιο ποτάμι... και τα ρεύματα κάνουν καλά τη δουλειά τους. Αυτό με τη σειρά του είχε ως αποτέλεσμα την απότομη πληθυσμιακή 'έκρηξη' κάποιων μικροσκοπικών οργανισμών (οι πιθανοί ύποπτοι έχουν συζητηθεί ήδη σε αυτό το thread) και το σχηματισμό αυτής της περιβόητης «γλίτσας» επάνω σε μακροφύκη, Ποσειδώνιες και άλλες επιφάνειες. Στην περίπτωση των σπόγγων, οι παραπάνω περιβαλλοντικές συνθήκες (π.χ. θερμοκρασία, ευτροφισμός, μικροοργανισμοί) διατάραξαν τις ισορροπίες για τις οποίες μιλήσαμε προηγουμένως. Η βλεννώδης στρώση που βλέπουμε επάνω τους θα μπορούσε να είναι το αποτέλεσμα της νέκρωσης των ιστών σε συνδυασμό με την αμυντική συμπεριφορά του ίδιου του σπόγγου.

Τώρα θα μου πείτε «μα γιατί συνέβη μόνο εκεί και όχι κάπου παραδίπλα;» Καταρχάς από τη στιγμή που μιλάμε για θαλάσσιο περιβάλλον είναι αυτονόητο ότι δεν μπορούμε να ξέρουμε με βεβαιότητα που και πόσο συχνά συμβαίνουν τέτοια φαινόμενα. Μπορεί να συνέβη και αλλού και να μην το πήραμε χαμπάρι (πόσο μάλλον αν το φαινόμενο είναι σύντομο και παροδικό). Από εκεί και πέρα θα το πω απλά… Κοινώς έκατσε η φάση και λίγο η βροχή, λίγο το ρεύμα, λίγο οι ζέστες, λίγο η συγκίνηση, λίγο τα λόγια του παπά, λίγο η πανσέληνος και ο Ερμής που ήταν ανάδρομος, σε συνδυασμό με τον x, y, z μικροοργανισμό που περνούσε την κατάλληλη (μαύρη!) ώρα και στιγμή από την εν λόγω παραλία και να που έγινε το κακό… πολύ θέλει; Άλλωστε τι είναι ο σπόγγος; Ένα τίποτα! Σήμερα είναι, αύριο δεν είναι… Προς το παρόν το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι υποθέσεις και να τους ευχηθούμε περαστικά !!!

Αν δείτε ότι το φαινόμενο επιδεινώνεται, καταλαγιάζει ή αν παρατηρήσετε κάτι αντίστοιχο από άλλες περιοχές, μπορείτε να επικοινωνήσετε μαζί μας.

Βασίλης & Ελίνα


* Ως κύρια πηγή πληροφοριών χρησιμοποιήσαμε το βιβλίο των Βουλτσιάδου & Λαγουτάρη που εκδόθηκε το 2008 με τίτλο «Σπογγοκαλλιέργεια».